خانه بروجردی

بنای تاریخی عبّاسیان 

بنای تاریخی عبّاسیان یکی از معدود بناهایی است که در ایران و حتّی جهان، در نگاه هر بیننده‌ای باشکوه و زیبا جلوه می‌کند و هر مسافری که به این مکان قدم می‌گذارد مبهوت آن همه زیبایی و شکوه می‌شود. 

این مجموعه در کوی سلطان امیر احمد، واقع در خیابان علوی قرار دارد؛ و این خیابان به نام آیت‌اللّه سيّد محمّد علوی بروجردی کاشانی (معروف به آسيّد محمّد باغ) که ساکن این خانه بوده، نامگذاری شده است. 

این مجموعه با ارزشمندترین اثر معماری مسکونی دنیا در دورهٔ قاجار بوده و از نوع معماری اصیل گودال باغچه است که در اواسط قرن سیزدهم ساخته شده است. 

چند سال پس از ساخت بنا، حاج سيّد محمّدابراهیم تاجر کاشانی (پدر آیت‌اللّه علوی) مجموعه را توسعه بخشید این خانه به تحقیق و طبق نظر نخبه‌ترین کارشناسان معماری جزء برجسته‌ترین آثار معماری اسلامی و یکی از نامزدهای دریافت جایزهٔ بهترین بناهای مسکونی اسلامی است. 

طبق نظر کارشناس معماری، استاد سيّد اکبر حلّی که اخیراً این بنا را مرمّت کرده، معمار بنا نامشخّص است. 

مساحت این مجموعه حدود ٥٠٠٠ متر مربع است که چهار طبقهٔ سرداب، همکف، بالا، بهارخواب را شامل می‌شود و به دلیل تعدّد طبقات زیربنای آن از مساحت زمین خانه بیشتر است. (٧٠٠٠ متر مربع) 

این مجموعه شامل ٥ حیاط بیرونی، اندرونی، باغ، خدمه و حوضخانه است و هر یک، کاربرد ویژه داشته است. 

بخش بیرونی: که محلّ کار و مهمانپذیر صاحبخانه و محلّ پذیرایی مهمانان تجاری به شمار می‌آمده است. 

بخش اندرونی: محلّ اسکان صاحبخانه و خانواده‌اش بوده است. 

بخش خدمه: محلّ زندگی خدمتکاران خانه بوده است. 

حیاط باغ: محلّ برگزاری نماز جماعت به امامت آیت‌اللّه سيّد محمّد علوی بروجردی بوده و از این رو ایشان به سيّد محمّد باغ شهرت یافته‌اند. 

حیاط حوضخانه: محلّ تدریس آیت‌اللّه سيّد محمّد باغ بوده است. 

کلّ مجموعه دارای دو بادگیر و دو حلقه چاه می‌باشد که یکی از چاه‌ها به عنوان مخزن آب خانه و دیگری برای شست و شو و غیره استفاده می‌شده. 

بعد از فوت سيّد ابراهیم مجموعهٔ مذکور در ارث قرار می‌گیرد و با توجّه به سهم‌الارث ورّاث به مرور خانه‌های مجموعه از یکدیگر جدا و به صورت خانه‌های مستقل درآورده شده‌اند، که عبارتند از: خانه‌های مسعودی، حقّانی، تقوی. این سه خانه در سهم‌الارث آیت‌اللّه سيّد محمّد علوی بروجردی که یکی از مراجع بزرگ و برجستهٔ کاشان بلکه ایران بوده، قرار گرفته است. کاربری خانه‌ها در زمان حیات ایشان بدین‌گونه که خانهٔ حقّانی (محل تدریس) خانهٔ مسعودی (اندرونی) و خانهٔ تقوی که باغ بوده (محلّ اقامه نماز جماعت بوده است.) 

خانهٔ عبّاسیان یکی از جالب‌ترین نمونه‌ها در بین خانه‌های کاشان است. تنوّع و تعدّد فضاهای این خانه با هیچ یک از خانه‌های دیگر قابل قیاس نیست ضمن این‌که کیفیت فضاهای آن نیز تا حدودی با سایر خانه‌ها، متفاوت می‌باشد. 

این مجموعه دارای تزیینات معماری رسمی‌بندی، یزدی‌بندی، قطاربندی، مقرنس و مشبک در اوج زیبایی و ظرافت است و بنای مجموعهٔ مذکور به گونه‌ای شکل گرفته است که با شرایط اقلیمی کاشان سازگاری کامل داشته و از نظر فرهنگی حائز اهميّت فراوان است. 

وجه تسمیه: حدود ١٠٠ سال پیش حیاط بیرونی به یکی از تاجران معروف کاشان به نام عبّاسیان به قیمت هزار تومان فروخته شد و به دلیل بالا بودن این قیمت در آن زمان تا مدّتها این خبر، نقل محافل شهر بود و این باعث شد که به تدریج کلّ مجموعه، به نام عبّاسیان شناخته شود که تا حدود ٤٠ سال پیش نیز ورثهٔ آن در این مکان سکونت داشتند. 

خانهٔ عبّاسیان نیز مانند سایر خانه‌های تاریخی دارای ویژگی‌های معماری خاصّی می‌باشد از جمله: 

١ ـ معماری محجّبه: از مصادیق این امر تقسیم بنا، به دو بخش اندرونی و بیرونی، اتاق‌های تو در تو و متعدّد، جدایی محلّ سکونت آقایان و خانم‌ها در تالارها و غیره می‌باشد. 

٢ ـ معماری درونگرا: در بناهای قدیمی ظاهر بنا بسیار ساده و دارای تزیینات کم می‌باشند و بالعکس درون بنا، بسیار زیبا و باشکوه می‌باشد. 

٣ ـ قرینه سازی: در هر ضلع این بنا، اگر خطّ فرضی در وسط ضلع ترسیم شود، طرفین ضلع کاملاً قرینه می‌باشند. 

٤ ـ تناسب در معماری: به طور کلّی یک خانه متناسب با تمام فصول سال و هر بخش آن متناسب با کاربردی که داشته، ساخته می‌شده است. 

٥ ـ خودبسندگی: معماران ایرانی سعی می‌کرده‌اند مصالح مورد نیاز خود را از نزدیکترین جاها به دست بیاورند به همین خاطر خانه‌ها را گود می‌ساختند تا خاک برداشته شده را دوباره در همان ساختمان به کار برند. 

٦ ـ حفظ حقوق همسایگی: در کنار خانهٔ عبّاسیان به عنوان ارزشمندترین اثر مسکونی دوران قاجاریه در جهان، خانه‌های تاج و رزّاقیان با وسعت محدود و معماری ساده قرار گرفته امّا بام همهٔ اینها هم تراز و هم سطح یکدیگر ساخته شده‌اند. 

همانطور که گفتیم بنا به سه بخش تقسیم شده که بخش اندرونی مخصوص زندگی اهالی خانه بوده و دارای قسمت‌های زیر است:

١ ـ اتاق شاه‌نشین ٢ ـ اتاق‌های گوشواره ٣ ـ اتاق‌های زمستانی ٤ ـ رخت‌شویی خانه  ٥ ـ سرداب بزرگ ٦ ـ حیاط باغ ٧ ـ چاه آب ٨ ـ حوضخانه ٩ ـ اتاق‌های تابستان‌نشین  ١٠ ـ اتاق نیایش ١١ ـ بادگیرها 

بخش بیرونی که برای مراجعهٔ عموم و ارتباط مردان خانه به منظور استقلال زن و فرزندان در حیاط اندرونی استفاده می‌شده است و قاعدتاً چون چنین کارایی داشته است وسیع‌تر و مجلّل‌تر از بخش اندرونی است و به انواع مختلف گچ‌بری‌ها ساخته شده است. 

قسمت‌های مختلف بخش بیرونی عبارتند از: 

١ ـ اتاق آیینه ٢ ـ تالار سرپوشیدهٔ بزرگ ٣ ـ ایوان بهاره ٤ ـ اتاق‌های زمستانی  ٥ ـ تالار سرپوشیدهٔ کوچک ٦ ـ سرداب کوچک ٧ ـ اتاق‌های زمستانی ٨ ـ چاه و آب‌انبار ٩ ـ مطبخ 

بخش خدمه که ساده‌ترین بخش خانه بوده و محلّ زندگی و اقامت خدمت‌کاران بوده است. 

تزئینات گچ‌بری در خانهٔ عبّاسیان به شکل زیبایی صورت گرفته که چشم هر تماشاگری را به شگفتی وامی‌دارد. بر روی دیوارهای حیاط به گونه‌ای خاص گچ‌بری شده و در درون اتاق‌ها بر حسب نوع بهره‌برداری که داشته‌اند از تزیینات مناسبی برخوردار می‌باشد. 

گچ‌برهای حیاط بیرونی مزيّن به طرح‌های اسلیمی و گل‌های شاه‌عبّاسی است و همچنین نقوش مرغ، شاهین، خورشید و غیره که به گونه‌ای دلنشین در دل دیوارها خودنمایی می‌کند. 

گچ‌بری‌های حیاط اندرونی با زمینهٔ سیاه (مخلوط ملات گچ با دوده) زیبایی ویژه‌ای به فضای حیاط بخشیده است. 

نقش گچ‌بری که به شکل شمعدان بر سر در ورودی حیاط اندرونی ترسیم شده نشانگر شغل صاحبخانه بوده که به تجارت ظروف بلور و چینی می‌پرداخته است همچنان‌که در بالای سردر شاه‌نشین خانه بروجردی‌ها نیز گچ‌بری‌هایی است که نشانگر شغل صاحبخانه بوده است (سماور، آینه شمعدان، قاب) 

معماران پس از اتمام گچ‌بری برای این‌که گچ در برابر نفوذ آب باران مقاوم باشد، با قلم‌مو یک لایهٔ نازک کتیرا روی آن می‌کشیدند که کتیرا به درون گچ نفوذ می‌کرد و چون چرب بود مانع از تخریب گچ‌ها در برابر آب باران می‌شد. 

امّا در بازسازی‌های جدید از یک مادهٔ استحکام کننده به نام آتروسیل که فراوردهٔ کشور آلمان است استفاده کرده‌اند که نسبت به کتیرا از مقاومت و ماندگاری بیشتری برخوردار است.

در سال ١٣٧٤ ه‍ . ش با تلاش هیئت امناء مرمّت و بازسازی و با کمک مالی وزارت معادن و فلزّات وقت به سرپرستی مهندس حسین محلوجی و معماری سيّد اکبر حلّی و با همکاری شهرداری و ادارهٔ میراث فرهنگی کاشان، ٤ واحد از ٥ باب خریداری شد که از ٥ حیاط، ٣ حیاط بیرونی، اندرونی و حوضخانه در طول ٢ سال کاملاً مرمّت شده، حیاط باغ ٣٠٪ مرمّت شده، ولی حیاط خدمه هنوز خریداری نشده است. 

این خانه با قدمتی حدود ١٨٥ سال و در دوران قاجار (فتحعلی‌شاه) ساخته شده است و در سال ١٣٧٧ به شماره ملّی (٢٠٢٠) در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده است.